by نویسنده: عالم‌پور عالمی، استادِ دانش‌گاه
نویسنده‌ی این اثرِ ارزش‌مند، دکتر سید تسلیم کاویان است. دکتر کاویان، آموزگارِ دانش‌کده‌ی زبان و ادبیات و آمرِ گروهِ پارسی دری در دانش‌گاه البیرونی می‌باشد. از این آموزگارِ رسال‌مند، تا اکنون چندین اثرِ تحقیقی-علمی و پژوهشی چاپ شده است.
کتابِ «تجلی عرفان و تصوف در غزلِ شاعرانِ قرن ششم و هفتم هجری»، در ۲۷۸ برگ، در بهارِ سالِ ۱۴۰۱ از سوی انتشاراتِ فرهنگ در کابل چاپ شده است. این کتاب، دارای پنج بخش می‌باشد. موضوع آن، بررسی جلوه‌های عرفان و تصوف در غزلِ شاعرانِ قرن ششم و هفتم هجری است. این دوره، یکی از دوره‌های مهم در تاریخ ادبیات فارسی دری محسوب می‌شود. در همین دوره است که قصیده کم‌کم از رونق می‌افتد و غزل راه کمال را به‌پیش می‌گیرد. غزل عاشقانه با سعدی و غزل عارفانه با مولانا به کمال می‌رسد. غزل عرفانی با سنایی آغاز می‌شود، در عطار به مرحله‌ی کمال می‌رسد و اوج خود را در آثار مولانا می‌یابد. بنابراین، به لحاظ تاریخی، بعد از غزل سنایی، دومین اوج غزل عرفانی، غزل عطار است و پس از عطار بلندترین قله‌ی غزل عرفانی، غزل مولانا جلال الدین محمد بلخی است.
«سه موج بزرگ، سه خیزابِ بلندِ حیرت‌آور در این دریا وجود دارد: اول سنایی، دوم عطار و سوم جلال‌الدین مولوی. این‌ها سه اقلیم په‌ناور، سه که‌کشان مستقل‌اند که فضای بی‌کرانه‌ی شعر عرفانی فارسی و بی‌اغراق ، شعر جهان را احاطه می‌کنند و در ضمن کمال استقلال، سخت به یک‌دیگر وابسته‌اند و یک‌دیگر را تکمیل می‌کنند».(کدکنی). مولانا در این مورد می‌گوید:
عطار روح بود و سنایی دو چشم او
ما از پی سنایی و عطار آمدیم
دکتر کاویان در این اثرِ ارزش‌مندش بر معنا و مفهوم عرفان و تصوف/ تصوف و عرفان چیست؟/ تفاوت‌های عرفان و تصوف/ مشابهت‌های این مقوله/ مفاهیم غزل و پیدایی آن در زبان فارسی دری/ غزل و برخی ویژه‌گی‌های آن/ غزل عارفانه و سیر تحول آن/ پیشینه‌ی اشعار عارفانه در ادبیات فارسی دری/ نگاهی به چه‌گونه‌گی شکل‌گیری عرفان و تصوف اسلامی/ عرفان اسلامی/ پیکر غزل بازتاب دهنده‌ی عشق، تصوف و عرفان/ مثلث مفهومی عشق، عرفان و تصوف در غزل/ عشق و مقامات عرفانی/ پیوند عرفان و تصوف با شعر/ اهمیت عرفان و تصوف در شعر فارسی دری/ نخستین سراینده‌گان غزل‌های عارفانه فارسی دری/ عرفان و تصوف در قرن ششم و هفتم هجری/ شاعران و نویسنده‌گان عارف در قرن ششم و هفتم هجری/ معروف‌ترین عارفان غزل‌سرای قرن ششم و هفتم هجری/ بازتاب عرفان در غزلیات سنایی، عطار و مولوی/ بازتاب عرفان و تصوف در غزلیات عطار و بازتاب عرفان و تصوف در غزلیات مولانا، توجه و تمرکز کرده است از پی هر عنوان به خوبی بر آمده است. قلم‌همیشه‌نویس و قشنگ‌نویس این نویسنده‌ی شهیر ما همیشه در بازتاب اندیشهی انسانی عالی درخشیده است و حق سخن را ادا نموده است.
آموزگارِ رسالت‌مند ما، سال‌هاست که ادبیات عرفانی را به دانش‌جویان تدریس می‌کند و نسلِ ام‌روز را با معرفت و اندیشهی ناب انسانی و اسلامی، آشنا ساخته است. خود در این مورد چون‌این می‌گوید: «شعر و عرفان هر دو پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی استند که به احساس و عواطف درونی انسان‌ها سر و کار دارند… شعر تربیه کننده‌ی روح و روان آدمی است، روح را صیقل می‌دهد و احساس و عواطف را بر می‌انگیزد.
یکی از اهداف شعر و ادبیات تلطیف عواطف انسان بوده و یکی از وسایل عمده‌ی تربیه‌ی انسان شمرده می‌شود؛ از همین رو، عرفان هم پدیده‌ای است که با احساس و عواطف انسان سر و کار داشته، بیش‌تر با روح و روان آدمی در ارتباط است. بنابراین عرفا و صوفیان به شعر و ادبیات به منظور دریافت‌های عاطفی و روانی‌شان اهمیت زیاد داده و از آن در بیان اهداف عرفانی، تربیه و ارشاد مردم استفاده می‌بردند؛ زیرا هدف نهایی عرفان تربیه‌ی انسان کامل و متصف شدن به خلق پروردگار است».
هدف این اثرِ ارزش‌مند، شناخت «تجلی عرفان و تصوف در غزل شاعران قرنِ ششم و هفتم هجری» است که از منابع معتبر عرفانی، ادبی و خودِ دیوانِ غزلیات عارفان بزرگ و مشهور این دو دوره استفاده شده است. این اثر، حاصل چند سال کوشش پی‌گیر نویسنده است. با این مهم‌ها و ویژه‌گی‌های این اثر با جرات می‌توان گفت که دکتر کاویان یکی از شخصیت‌های برجسته‌ای است که مولانا را خوب شناخته است و جای‌گاه عرفان را در آثارش بررسی کرده است، عطار و حافظ و سعدی را خوب شناخته است و جای‌گاه عرفان را در آثار هریک بررسی کرده است. این اثرِ ارزش‌مند، با رعایت اسلوب‌های تحقیقاتِ نوینِ ادبی تهیه و تنظیم شده است.
«تجلی عرفان و تصوف در غزلِ شاعرانِ قرنِ ششم و هفتم هجری» ارزش داشتن در کتاب‌خانه و ارزش باربار خواندن را دارد؛ خواندن این اثرِ علمی را به دانش‌جویان این عرصه، تاکید و پیش‌نهاد می‌کنم. کتاب از نظر محتوا بی‌عیب و کاست است و از اهمیت بلندی برخوردار می‌باشد اما در قسمت ویرایش شکلی، اشکالاتی دارد؛ امیددارم در چاپ‌های بعدی مرفوع شود. برای دکتر کاویان گرامی، تن‌درستی، سلامتی و آرزوی موفقیت می‌کنم.
